تأدیب کردن (discipline) موثر کودکان
کلمه discipline یعنی منتقل کردن دانش و مهارت- یعنی آموزش دادن. اگرچه بیشتر اوقات برابر با تنبیه و کنترل در نظر گرفته می شود. بحث زیادی درباره روش های مناسب discipline برای کودکان وجود دارد و والدین اغلب درباره روش های موثر برای وضع محدودیت ها و ایجاد خودکنترلی در کودکانشان سردرگم می شوند.
در ادبیات پزشکی و غیرپزشکی عقاید متنوع زیادی درباره اثرات کوتاه مدت و بلند مدت روش های متنوع تأدیب کردن وجود دارد.
در اینجا برای درمانگران راهنمایی های عملی پیشنهاد می شود تا در مشاوره با والدین درباره تأدیب موثر از آن استفاده کنند.
نقش درمانگر در ایجاد شرایط موثر برای تأدیب
برای این که تأدیب موثر واقع شود، لازم است که:
به وسیله بزرگسالی که با کودک پیوند عاطفی دارد انجام شود؛
همیشه، از لحاظ زمانی نزدیک رفتاری باشد که نیاز به تغییر دارد؛
کودک آن را منصفانه بداند؛
از لحاظ رشدی و از لحاظ خلق و خوی کودک مناسب باشد؛
خود رشد دهنده باشد یعنی در نهایت منجر به self-discipline(خودتأدیبی) شود.
درمانگر می تواند به وسیله ارزیابی، راهنمای متناسب با رشد کودک و مشاوره شرایط موثر برای تأدیب را بهبود دهد.
ارزیابی
مصاحبه روان شناختی که شامل:
بررسی بدون قضاوت نگرش های والدین درباره تأدیب؛
سوالاتی درباره این که چه کسی تأدیب کننده است و نوع تأدیبی که استفاده می کند چیست؛
صحبت کردن درباره مشکلات یا سختی های تأدیب؛
بررسی استرس های والدین.
راهنمای متناسب با رشد کودک
انتظارات باید مناسب سطح رشدی کودک باشد (برای مثال، به والدین توضیح بدهد که وقتی کودک نوپا برای غذا اصرار می کند این مبارزه با والدین نیست بلکه بخشی از رشد طبیعی او است). تغذیه، آموزش توالت رفتن و دردسرهای موقع خواب موضوعات مهمی هستند که به عنوان مشکلات مطرحی هستند.
مشاوره
مشاوره باید:
توانایی والدین را تقویت کند و به والدین برای پیدا کردن استراتژی های مناسب نیازهای خاص هر خانواده کمک کند؛
تکنیک های موثر تأدیب را بر اساس سطح رشدی کودک، والد/کودک و فرهنگ و هنجارهای اجتماعی پیشنهاد دهد.
اهداف تأدیب موثر
تأدیب ساختاری است که به کودک کمک می کند تا در دنیای واقعی به شادی و با کارایی سازگار شود. این مبنایی برای رشد خود-تأدیبی خود کودک است. تأدیب مثبت و موثر، آموزش و راهنمایی کودکان است نه مجبور کردن آن ها به این که اطاعت کنند. مثل همه مداخلاتی که قصد دارند روی رفتار غیرقابل قبول کار کنند، این جا نیز کودک همیشه باید بداند که والدین او را دوست دارند و از او حمایت می کنند. اعتماد بین والدین و کودک باید حفظ شود و مدام به آن اعتماد اضافه شود.
پدر و مادری، تکلیف پرورش کودکان و فراهم کردن احتیاجات ضروری آن ها و مراقبت هیجانی برای رشد اجتماعی، شناختی، هیجانی و جسمی کودکان است.
تأدیب کردن کودکان یکی از مهمترین و در عین حال مسئولیت های سخت والدین است و میانبری هم برای آن وجود ندارد. درمانگر باید تاکید کند که آموزشِ حد ومرزها و رفتار مورد قبول زمان می برد و انرژی زیادی می برد.
هدف تأدیب موثر پرورش رفتار مناسب و قابل قبول در کودک و رشد پختگی هیجانی در بزرگسالان است. یک شخص تأدیب شده می تواند لذت را به تعویق بیندازد، نیازهای دیگران را در نظر بگیرد، جرات مند باشد بدون پرخاشگری یا دشمنی کردن و وقتی لازم باشد می تواند شرایط راحت نبودن را تحمل کند.
مبنای تأدیب موثر احترام است. کودک باید بتواند به اقتدار والدین و حقوق دیگران احترام بگذارد. این که والدین در اجرای تأدیب گاهی انجام دهند و گاهی نه، به کودک کمک نمی کند که به والدینش احترام بگذارد. تأدیب خشن مانند تحقیر (آزار کلامی، فریاد زدن، لقب گذاشتن) نیز این را سخت می کند که کودک به والدین احترام بگذارد و به آن ها اعتماد کند.
تأدیب موثر به معنی تأدیب همراه با احترام دوطرفه با یک روش قاطع، منصفانه، منطقی و همکارانه است. اهداف این نوع تأدیب عبارتنداز؛ محافظت کودک از خطر، کمک به کودک تا خودتأدیبی را یاد بگیرد، رشد وجدان سالم و مسئولیت پذیری و احساس کنترل درونی در او رشد کند. این روش باید آهسته و موثر ارزش ها را در او ایجاد کند.
یکی از موانع مهم رسیدن به این اهداف، ثبات نداشتن است که هر کودکی را صرف نظر از سن او گیج می کند. برای والدین سخت است که مدل هایی باشند از آن چه می گویند. گفتن این به بچه ها "آن کاری را که می گویم انجام بده نه آن کاری که خودم انجام می دهم" به تأدیب موثر نمی رسد. توافق نداشتن والدین درباره تکنیک های فرزند پروری، مانند تفاوت های فرهنگی مادر و پدر، اغلب منجر به ثبات نداشتن در روش های تأدیب می شود. درمانگر لازم است از این تفاوت ها آگاه باشد و به والدین راه حل هایی برای حل کردن این تفاوت ها بدهد(1).
ملاحظات رشدی
صرف نظر از مرحله رشدی و سن کودک بعضی اصول اساسی می توانند به درمانگر کمک کنند:
هدف تأدیب موثر کمک به کودکان است تا یاد بگیرند خودشان به زندگی خودشان نظم بخشند و قوانین را درونی کنند و الگوهای رفتاری مناسب را کسب کنند.
خلق و خوی کودک و والدین، بویژه در بافتِ محیط فرهنگی اجتماعی آن ها، انعطاف پذیری نیاز دارد. کودکان با نیازهای ویژه و با تاخیر رشدی نیازمند سازگاری های بیشتر و حل مساله هستند(2).
شرم، احساس گناه منفی، احساس رهاشدگی یا از دست دادن اعتماد، بوسیله تأدیب موثر ایجاد نمی شود. در عوض القا کننده احساس اعتماد بیشتر بین کودک و والد است.
درمانگر باید برای والدینی که در شرایط استرس زا هستند، تنها، فقیر یا آسیب دیده اند، حمایت مناسب فراهم کند.
درمانگران باید نقش والدین را در رفتارهای اشتباه کودک در نظر بگیرند. برای مثال یک مراقب افسرده که بر رفتار و رشد کودک تاثیر دارد، باید به متخصص مناسب دیگر ارجاع داده شود.
نوزادان (تولد تا 12 ماهگی)
برنامه ای حول تغدیه، خواب، بازی و ارتباط با دیگران مورد نیاز نوزادان است. این برنامه به تنظیم فعالیت های اتوماتیک کمک می کند و احساس پیش بینی پذیری و امنیت را فراهم می کند. نوزادان نباید بیش از اندازه تحریک شوند. به آن ها باید اجازه داد که بتوانند کمی ناکامی را تحمل کنند و توانایی آرام کردن خود را پیدا کنند. تأدیب هایی مانند time-out نباید برای این سن اعمال شود.
اوایل نوپایی (1 سالگی تا 2 سالگی)
این طبیعی و لازمه رشد است که کودک در این سن، در دنیای بیرون آزمایش کند و اراده و اختیار خودش را تمرین کند، که این گاهی در تقابل با خواسته دیگران است، پس به والدین توصیه می شود که تحمل کنند. برای اطمینان از امنیت کودک، حد و مرز پرخاشگری و پیشگیری از رفتار مخرب، مداخلات تأدیبی ضروری است. معمولا این روش ها جواب می دهد؛ دورکردن کودک یا شی خطرناک با گفتن "نه" یا کلمه های توضیحی خیلی کوتاه "نه، داغ" و هدایت کردن کودک به انجام یک فعالیت جایگرین دیگر. والدین در این لحظات باید در کنار کودک بمانند تا از او حمایت کنند و مطمئن شوند که رفتار دوباره اتفاق نمی افتد و به کودک اطمینان دهند که والدین عشقشان را دریغ نمی کنند.
در اوایل نوپایی کودکان خیلی مستعد ترس از ترک شدن هستند و نباید در زمان "time-out" دور از والدین باشند. با این حال گاهی یکی از والدین هنگام تربیت کودک آن قدر خسته می شود که نیاز دارد برای زمان کوتاهی از کودک جدا باشد.
این کودکان آن قدر توانایی کلامی ندارند یا پختگی ندارند تا وقتی با صحبت از چیزی منع می شوند، آن کار را ترک کنند. بنابراین توضیحات و دستورات کلامی روش های تأدیبی قابل اتکایی نیستند(4).
مثلا: کودک نوپا می خواهد با یک لیوان شکستنی در آشپزخانه سرامیک بازی کند. لیوان و کودک را از محل دور کنید و حواس کودک را به فعالیت های دیگر مانند بازی کردن با توپ در اتاق دیگر مشغول کنید. والدین باید در کنار کودک باقی بمانند.
اواخر نوپایی (دو تا سه ساله ها)
تلاش برای استقلال، ابراز خود و مهارت پیدا کردن ادامه دارد. در این تلاش ها گاهی بخاطر محدودیت ها ناکام می شود و بعضی اوقات به صورت ناگهانی عصبانیت زیادی را تجربه می کند. این الزاما ابراز خشم یا لجبازی عمدی نیست. مراقب باید همدلی داشته باشد و معنی این رفتارها را بفهمد. همزمان مراقب باید بر کودک نظارت داشته باشد و حد و مرزها و قوانین معمولی را تعیین کند و از توانایی های کودک انتظارات واقع بینانه داشته باشد. دانستن الگوهای واکنش هر کودک کمک می کند تا از موقعیت هایی که باعث عصبانیت ناگهانی کودک می شود، پیشگیری کرد. وقتی کنترل کودک برگشت، والد باید چند توضیح ساده و کوتاه بگوید و دلگرمی بدهد. کودک باید به فعالیت دیگری، ترجیحا دور از صحنه قشقرق، هدایت شود. کودک در اواخر نوپایی نمی تواند فقط بر اساس ممنوعیت ها یا دستورالعمل های کلامی رفتار را کنترل کند.
مثلا: کودک یک قشقرق در محیط عمومی دارد. کودک را از مکانی که در آن رفتار نامناسب دارد دور کنید. کودک را به آرامی نگه دارید تا کنترل خود را به دست آورد. یک دستورالعمل کوتاه بدهید یا دلگرمی بدهید که همراه با نظارت است.
پیش دبستانی ها و مهد کودکی ها (سه ساله تا پنج ساله)
در سن سه تا پنج سالگی، بیشتر کودکان می توانند محدودیت ها و واقعیت ها را بپذیرند، به شیوه ای رفتار کنند که تایید دیگران را به دست آورند و برای نیازهای شخصی متکی به خود باشند. با اینکه خیلی از قوانین را درونی نکرده اند، زودباور هستند، قضاوت هایشان همیشه درست به نظر نمی رسد. آن ها به مدل های رفتار درست نیاز دارند تا بعد از دیدن مدل های درست، رفتار خودشان را شکل دهند. هم در قوانین و رفتارهای مراقب اولیه و هم در دیگر بزرگسالانی که از کودک مراقبت می کنند، باید ثبات باشد.
اتکا بر قوانین کلامی افزایش می یابد، اما کودک هنوز به نظارت نیاز دارد تا به شیوه دستورالعمل ها و امن رفتار کند. اگر کودک کنترل خود را از دست داد، time-outمی تواند استفاده شود. راهنمایی مجدد یا پیامدهای کوچک مرتبط و بلافاصله بعد از رفتار نادرست جایگزین های دیگری به جای time-out هستند. تایید و تحسین انگیزه های قدرتمند برای رفتار درست هستند. سخنرانی کردن نتیجه نمی دهد و گاهی اوقات مضر است.
مثلا: کودک پیش دبستانی با مداد رنگی روی دیوار نقاشی می کشد.از time-out استفاده کنید، تا به او اجازه دهید درباره این رفتار نادرست فکر کند. استفاده از پیامدهای منطقی را نیز در نظر بگیرید، مثلا مداد رنگی را بگیرید و از او بخواهید آن را تا جایی که امکان دارد تمیز کند تا مسئولیت پذیری را با این کار به او یاد دهید.
سن مدرسه (شش تا 12 سال)
افزایش استقلال کودک ممکن است منجر به تعارض هایی شود. کودکان مدرسه ای گرایش دارند خودمختارانه رفتار کنند، فعالیت ها و دوستانشان را خودشان انتخاب کنند و تاحدی، مراجع قدرتی غیر از والدین را بشناسد. والدین باید نظارت را ادامه دهند، مدل های رفتاری خوب فراهم کنند، قوانین باثبات وضع کنند، در عین حال اجازه دهند کودک خودمختارانه تر شود. از آن جایی که کودک در سن مدرسه نمی تواند همیشه در تصمیماتش منطقی باشد، تصمیمات مهم را والدین باید بگیرند.
برای تقویت رفتارهای خوب و رشد یک انسان پخته تر، تحسین و تایید باید آزادانه اما نه بیشتر از حد نیاز استفاده شود. استفاده مناسب از چیزهای انگیزه بخشِ مناسب باید ترغیب شود؛ مثلا خریدن کتاب مورد علاقه برای یک خواننده مشتاق.
روشهای مورد قبول در تأدیب شامل محروم کردن یا به تاخیر انداختن در امتیازها، پیامدها و time-out.
مثال: کودک اسباب بازی ها را خراب می کند. به جای جابجا کردن این اسباب بازی ها، اجازه دهید کودک پیامدهای منطقی را یاد بگیرد. خراب کردن اسباب بازی ها منجر به این می شود که اسباب بازی برای بازی ندارد.
نوجوان ها (13 تا 18 ساله ها)
تعارض ها بارها پدیدار می شود به این خاطر که نوجوان بیشتر به گروه همسالان می چسبد، با ارزش های خانواده چالش می کند، از والدین فاصله می گیرد. والدین می توانند با در دسترس باقی ماندن، وضع قوانین به شیوه ای غیرانتقادی، کوچک نکردن نوجوان، و سخنرانی نکردن یا پیش بینی فاجعه نکردن با این چالش ها مواجه شوند. تعامل با نوجوان ابزار مفیدی است.
با وجود این طرزبرخوردهای چالش برانگیزشان و ادعای استقلال شان خیلی از نوجوان ها راهنمایی و تایید والدین را می خواهند. والدین باید مطمئن شوند از قوانین اصلی تبعیت می شود و پیامدهای منطقی با یک روش غیر مواجهه ای حفظ می شود.
مثال: نوجوان با خودسری ماشین را برمی دارد و تصادف می کند. پیامد منطقی این است که ماشینی برای رانندگی وجود ندارد و نوجوان باید در پرداخت پول تعمیر کمک کند. این مسئولیت پذیری را آموزش می دهد.
تنظیم قوانین و استفاده از پیامدها
قوانین برای کودکان وضع شده تا آن ها بتوانند زندگی همکارانه با دیگران را یاد بگیرند، درست و غلط را تشخیص دهند و در برابر آسیب از آن ها محافظت شود. کودکانی که بدون محدودیت های منطقی بزرگ می شوند، در سازگاری اجتماعی مشکل خواهند داشت. در زیر روش هایی آمده است که والدین می توانند از قوانین و حدومرزها برای بهبود تأدیب موثر استفاده کنند:
رفتارهای مطلوب را تقویت کنید. رفتار مثبت را تحسین کنید و "کودکانی خوب به دست آورید".
غر نزنید و تهدیدهای بدون نتیجه نکنید. تهدیدهای بی نتیجه حتی ممکن است رفتار نامطلوب را تقویت کند.
در اجرای قوانین ثبات داشته باشید.
رفتارهای غیرمهم یا نامرتبط را ندیده بگیرید، مثلا تکان دادن پاها زمان نشستن.
حدومرزهای باثبات و عاقلانه تعیین کنید. پیامدها باید واقعی باشند. مثلا اینکه مهمانی و بیرون رفتن برای یک ماه ممنوع شود ممکن است عملی نباشد.
رفتار مناسب و قابل قبولی را بیان کنید که امکان دستیابی به آن وجود داشته باشد.
قوانین را اولویت بندی کنید. بالاترین اولویت را به موضوعاتی بدهید که مربوط به امنیت است. اولویت بعدی مربوط به اصلاح رفتارهایی است که به مردم یا به اموال آسیب می زند. و بعد از آن مربوط به رفتارهایی مانند جیغ و داد، قشقرق به پا کردن و قطع کردن حرف دیگران است. در ابتدا بر دو یا سه قانون تمرکز کنید.
بدانید چه رفتاری برای چه سنی مناسب است و رفتارهای متناسب با سن را بپذیرید. ریختن تصادفی یک لیوان آب برای یک کودک نوپا رفتاری نرمال است. یک سرپیچی عمدی نیست. اما کودکی که بعد از هشدارهای مکرر کلاه ایمنی دوچرخه را نمی پوشد دارد عمدا سرپیچی می کند.
به مزاج و فردیت هر کودک خاص توجه کنید (خوبی تناسب، goodness of fit). یک کودک مختار نیاز به تربیتی متفاوت از یک کودک اصطلاحا "مطیع" دارد.
هنگام به کارگیری پیامدها، پیشنهادهای زیر می تواند مفید باشد:
هر چه زودتر پس از رفتار نامناسب پیامدهای آن را عمال کنید.
در هنگام فرایند تصحیح رفتار نامناسب با کودک وارد بحث نشوید.
کاری کنید پیامدها و مختصر و کوتاه باشند. مثلا time-out (روش های تأدیب را ببینید) باید یک دقیقه به ازای هر سال سن کودک باشد و حداکثر زمان آن 5 دقیقه است.
والدین باید به چیزی که می گویند باور داشته باشند و آن را بدون داد زدن سر کودک به او بگویند. صدمه ای که آزار کلامی می زند کم تر از تنبیه بدنی نیست.
بعد از پیامدها عشق و اطمینان را برای کودک فراهم کنید و مطمئن شوید که کودک می فهمد که هدفِ تصحیح رفتار به سمت رفتار کودک است نه به سمت شخص کودک. مواظب تحقیر کردن کودک باشید. برای کودک الگوی بخشش باشید و از به میان آوردن اشتباهات گذشته خودداری کنید.
شیوه های تأدیب
Time-out
time-out یکی از موثرترین تکنیک های تأدیب برای والدینِ کودکان خردسال است. یعنی برای کودکانی که 2 سال سن دارند تا سال های پیش دبستانی مناسب است. راهبرد time-out به این دلیل موثر است که جلوی دریافت توجه، توسط کودک را می گیرد. دریافت توجهی که ناخواسته رفتار نامناسب را تقویت می کند. مثل هر روش دیگری، برای اینکه time-out موثر واقع شود باید درست و صحیح انجام گیرد. time-out باید به دور از هیجان و به صورت یکسان در هر باری که کودک بدرفتاری می کند استفاده شود. پژوهش هایی انتشار یافته اند که با ذکر جزئیات نشان می دهند که چرا time-out موثر است. چگونگی آغاز time-out مهم است؛ همچنین اینکه کودک در طول time-out چه می کند و چگونه time-out پایان می یابد. همچنین اینکه بعد از آن که تمام شد والد چه کار انجام می دهد.
در زیر بعضی توصیه ها برای اجرای موثر time-out آمده است:
time-out را برای اولین بار بعد از 24 ماهگی به کار ببرید.
مکان مناسب انتخاب کنید. در مکانی که time-out در آن انجام می شود نباید هیچ پاداشی وجود داشته باشد. تلویزیون نباید در طول time-out روشن باشد.
مدت زمان time-out باید 1 دقیقه به ازای هر سال سن کودک باشد و تا حداکثر 5 دقیقه باشد.
با چند کلمه مختصر کودک را آماده سازید. برای این کار رفتار نامناسب و time-out را به هم ارتباط دهید. مثلا جمله کوتاه "زدن کار خوبی نیست" کافی است.
والدین نباید از زمان time-out برای توصیه کردن یا آموزش دادن استفاده کنند. وقتی که کودک در time-out است باید نادیده گرفته شود.
والدین باید زمان را ثبت کنند.
بعد از اینکه time-out تمام شد، تمام شده است. با پیشنهاد دادن یک فعالیت جدید، یک شروع تازه ایجاد کنید. در مورد رفتار ناخواسته گذشته بحث نکنید. آن را فراموش کنید و به کار دیگری بپردازید.
به مانند سایر تکنیک های تأدیب، والدین باید از ضربه زدن به عزت نفس کودک با ایجاد شرم، احساس گناه، از بین رفتن اعتماد یا احساس رها شدگی خود داری کنند.
اگر time-out صحیح به کار گرفته شود در طول زمان جواب می دهد. ممکن است لزوما رفتار ناخواسته را حذف نکند اما فراوانی اش را کاهش می دهد. اگر time-out بعد از تلاش های مکرر موثر واقع نشود، پیشنهاد می شود از مشاور مشورت گرفته شود.
لازم است والدین توجه داشته باشند که ممکن است نیاز باشد این راهنماهای عمومی بسته به مزاج یک کودک خاص تنظیم شود. ممکن است لازم باشد والدین زمان time-out را آزمایش کنند چون 1 دقیقه به ازای هر سال سن ممکن است برای بعضی کودکان زمان طولانی باشد.
پزشکان می توانند یک برشور تهیه کنند و آن را در دسترس داشته باشند که در آن به والدین نحوه استفاده صحیح time-out با توجه به سن، شخصیت، سطح رشد و دیگر ویژگی های کودک آموزش داده شود.
استدلال کردن یا بحث های دور-از-لحظه (away-from-the-moment)
تأدیب شامل آموزش رفتارهای مثبت و همچنین تغییر رفتارهای ناخواسته است. یعنی کودکان نیاز دارند بدانند چه کارهایی را باید انجام بدهند همان طور که باید بدانند چه کارهایی را نباید انجام بدهند. به طور کلی، پیش بینی و جلوگیری از رفتار نامطلوب موثرتر از تنبیه آن رفتار است. "دور از لحظه" به کار روی رفتار مشکل دار اشاره دارد، نه در لحظه ای که آن رفتار داغ است، بلکه در مدتی قبل یا بعد از رفتار نامناسب. یک بحث دور-از-لحظه به والدین فرصت می دهد که قبل از بروز رفتار نامطلوب ، رفتار مناسب را به کودک آموزش دهند و از این طریق به پیشگیری از رفتار ناخواسته کمک کند. این تکنیک برای کودکان کوچکتر از سه تا چهار سال مناسب نیست.